Jan Hodor & Adam Kubacz
Miechowickie Notgeldy
Notgeldy to tymczasowa waluta wprowadzona na terenie Niemiec z początkiem I wojny światowej. Niemiecki termin na określenie tego typu pieniądza nie ma polskiego odpowiednika. Taka waluta nie posiadała wartości prawnego środka płatniczego. Dlatego płacić nią było można tylko na terenie gminy, dominium lub zakładu pracy, który był jej emitentem. Huty i kopalnie najczęściej wybijały jedynie monety. Zdarzało się, że niektóre nominały pieniężne wydawały wspólnie: dominium i gminę. Niektóre z nich nigdy nie weszły do obiegu. Nie wszystkie też były akceptowane, gdyż nie miały prawnej gwarancji ze strony państwa.
Do
życia wprowadzano różne formy notgeldów. Najczęściej emitowano je w formie
banknotów i monet. Jej pojawianie się było związane z zaburzeniami systemu
ekonomicznego w państwie związanych z kryzysem gospodarczym. Najczęściej było to
spowodowane brakiem odpowiedniej ilości pieniądza oficjalnego. Wprowadzenie
takowych bonów ratowało miejscową gospodarkę
i społeczeństwo przed chaosem oraz dawało niewielkie poczucie stabilizacji. W
przypadku Górnego Śląska przypadkach emitowane je do 1924 roku. Było to
związane z powojennym kryzysem, który doprowadził do zjawiska hiperinflacji w
Niemczech.
zastępczych była ważna do 1 października 1914 roku. Miały one wartość 10, 25 i 50 fenigów. Część wydrukowanych bonów posiadało wytłuszczony okrągły odcisk herbu gminy, obok którego pojawiał się podpis burmistrza H. Lazarka. Część tekstu – 2 zdania o dwóch pieczęciach usunięte Najwyższe emitowane nominały to 1 markówki i 2 markówki. W zbiorach pana J. Hodora znajduje się kilka wersji bonów 1 markowych. Jeden z nich posiada napis „Giltig für Eine Mark im Gemeinde- und Gutsbezirk Miechowitz , pod którym nie ma żadnej daty i podpisu burmistrza. Pieczęcie te znajdujące się na odwrocie odnosiły się zarówno do obszaru gminy , jak i dominium. Pod nimi podpisywały się osoby reprezentujące te instancje. Na innej serii 1 markówek umieszczono datę emisji - 1 październik 1914. Inne bony mają (umieszczone pod nominałem i- usunąć) informacje kto je wydał numery tych banknotów. Ogólnie jednak wygląd jest bardzo skromny i przypomina raczej zwykły bilet. Niemal równocześnie pieniądze zastępcze wyemitowała spółka kopalni „Preusssen” (po II wojnie światowej „Miechowice”). Były to monety niklowane i nieniklowane o wartości 10, 25 i 50 fenigów.
Przedłużająca się wojna i trudności w dostępie do pieniądza wymusiło kolejną emisję, która miała miejsce w 1917 roku. Nominał o wartości10 fenigów wydane zostały 31 marca 1917, banknoty o wartości 50 fenigów (podobnie jak 1 i 2 markówki) miały znajdować się w obiegu do 30 czerwca 1917 roku. Z innych źródeł wiadomo, iż w drugiej połowie 1917 roku pojawiła się kolejna emisja takich banknotów. Co ciekawe nie wszystkie weszły do obiegu. Te, których używano miały pieczęć gminną i podpis burmistrza Miechowic H. Lazarka. Niektóre nie zostały z jakiś przyczyn wprowadzone do użytku. Na niżej zamieszczonych ilustracjach tych notgeldów widać bowiem napis „Ungultig” (nieważne). Nie wiadomo co było powodem ich unieważnienia. Widać wyraźnie, że niektóre z nich różnią się pewnymi drobnymi szczegółami. Być może, że wyszły one z dwóch różnych drukarni. Zapewne popełniono przy tym błędy lub po prostu emisje straciły ważność. Na banknotach pojawiła się drukowana adnotacja na temat korzystania z tych bonów - bez odpowiedniego stempla gminy, który wprowadził je do obiegu były one nieważne.
W 1917 roku kolejną emisję monet wprowadziła do obiegu kopalnia „Preussen”. Korzystano z nich wyłącznie w sklepach i rozliczeniach dokonywanych na terenie należącej do spółki kopalnianej. W tej serii ponownie wybito monety niklowane i nieniklowane. Posiadały one różne kształty. Wobiegu znalazły się zarówno monety okrągłe, jak i czworoboczne. Niektóre z nich były perforowane. Polegało to na wykonaniu otworu pośrodku monety. Wielkość tego otworu nie była ujednolicona, podobnie zresztą jak i samych monet. Różnice te były jednak niewielkie. W obiegu znalazły się następujące nominały: 5 fenigów (przynajmniej 5 wersji), 10 fenigów, 25 fenigów (3 wersje), 50 fenigów (2 wersje), 100 fenigów (3 wersje), 3 markówka (niklowana – nieniklowana wersja) oraz 5 markówka.
Warto przyjrzeć się sile nabywczej pieniądza w latach 1914 – 1923. Jego wartość traciła w szybkim tempie na znaczeniu. Nie pomogły kolejne dodruki. Podobnie zresztą było z wartością pieniędzy zastępczych. Sytuacja gospodarcza z chwilą wybuchu I wojny światowej zaczęła się pogarszać. Pod koniec 1923 roku w Niemczech hiperinflacja osiągnęła swoje apogeum. Zmiany ekonomiczne dotknęły materialnie większość przeciętnych mieszkańcach. Musieli ciężko pracować, by przeżyć. Dlatego warto przyjrzeć się cenom obowiązującym w gminie Miechowice w latach 1914-1923 (na podstawie informacji pochodzących od matki pana J. Hodora).
Towar |
Cena w 1 połowie 1914 |
Cena koniec 1914- pocz. 1923 |
Cena w listopadzie 1923 |
Chleb funt* |
14fen |
25 fen - 240mk |
260 miliardów mk |
Mięso funt |
90 fen |
200 fen -1200mk |
3200 miliardów mk |
Masło funt |
140fen |
300 fen – 2400mk |
6000 miliardów mk |
Ziemniaki funt |
4 fen |
12 fen -2000 mk |
50 miliardów mk |
Cukier funt |
24 fen |
50 fen – 12000 mk |
250 miliardów mk |
Jajko |
8 fen |
25 fen- 180 mk |
80 miliardów mk |
Kufel piwa |
13 fen |
17 fen- 60 mk |
150 miliardów mk |
Pudełko zapałek |
1 fen |
5 fen- 20 mk |
55 miliardów mk |
*pół kila
Fen-fenigi
Mk - marka
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Katowicach, nr inw. 1591 Amtsbezirk Miechowitz, sygn. 68 Munzen und Banknoten, s. 21-22.
M. Bahrfeldt,von, Das geprägte amtliche Notgeld der Provinz Schlesien 1917-1921, Breslau 1935
T. Freiherr, Notgeld von 1914 aus dem Beuthener Lande, “Aus dem Beuthener Lande,”, J. 1, 1924, s. 165-166, 173-174,177-178.
W. Lesiuk, J. A. Kujot, Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914 – 1924, Opole 2002, s. 179, 206.
B. Paszkiewicz, Monety zastępcze Śląska, Kłodzka I wschodnich Łużyc 1800- 1960. Katalog, Warszawa 1984
4 jpg -awers 1 markowego Notgeldu ważnego do 1 października 1914 roku na
terenie gminy Miechowice i dominium miechowickiego
4 a jpg -rewers pieczęcie władz dominium i gminy z podpisami osób do tego
uprawnionych
3 jpg nominał 10 fenigowy ważny do 30 VI 1917 wraz z pieczęcią gminy i podpisem
Lazarka naczelnika gminy
2 jpg nominał 50 fenigowy ważny do 30 VI 1917 wraz z wypukłą pieczęcią gminy i
podpisem Lazarka naczelnika gminy
1 jpg awers- nominał 25 fenigowy ważny do 30 VI 1917 wraz z wypukłą pieczęcią
gminy i podpisem Lazarka naczelnika gminy /1a-rewers